Nizjni Novgorod 2018
Nog altijd actueel
‘Zijn artikel is nog altijd actueel’, zegt Ljoebov Potapova. Ze loopt weg en komt terug met een geplastificeerde pagina van Het Paroolvan 13 juli 1968. Ze rolt haar uit over een tafel in het Sacharov-museum in Nizjni Novgorod, vierhonderd kilometer ten oosten van Moskou. De kop ‘In vier etappen naar een leefbare wereld’ springt meteen in het oog. Het is het tweede en laatste deel van het beroemde essay van Andrej Sacharov, de vader van de Sovjetwaterstofbom.
Het is anderhalve week na de toespraak van de Russische president Vladimir Poetin begin maart, waarin hij pocht over nieuwe supersonische kernwapens, als directrice Potapova een rondleiding geeft door het Sacharovmuseum in Nizjni Novgorod. Het is gevestigd in het vierkamerappartement, waarnaar Sacharov in 1980 verbannen werd vanwege zijn aanhoudende kritiek op het Sovjetbewind.
Potapova gaat voor in de gang, met aan het eind een portret van Sacharov, wijst naar zijn vroegere woon- en slaapkamer rechts, met bruine meubels, oranje bekleding en in een kast familiefoto’s ingericht zoals toen, en houdt stil in de tentoonstellingsruimte over Sacharovs levensgeschiedenis die wordt getoond aan de hand van krantenartikelen, documenten, foto’s en anekdotes uit Sacharovs autobiografie. Dit is geen museum met touchscreens en tablets.
Wie zijn essay Gedachten over vooruitgang, vreedzame coëxistentie en intellectuele vrijheid nu leest, kan niet anders dan getroffen worden door de overeenkomsten met de huidige wereld. De kerngeleerde wees vijftig jaar geleden op het gevaar van kernwapens. Hij verfoeide invloedssferen en militaire agressie, bekritiseerde nationalisme, extremisme, dictaturen, dogmatisme en racisme. Sacharov pleitte voor intellectuele vrijheid en uitte niet alleen felle kritiek op het gebrek aan democratie in de Sovjet-Unie, maar ook op bijvoorbeeld racisme in de Verenigde Staten. En niet onbelangrijk, hij droeg oplossingen aan om die problemen in vier etappen te verhelpen, onder meer door het socialisme en kapitalisme naar elkaar toe te laten groeien, als een alternatief voor algehele vernietiging van de mensheid.
In het kantoorgedeelte van het museum zet Potapova koekjes, chocolade en thee op tafel. Bedachtzaam en genuanceerd formulerend, in de geest van de vroegere bewoner, neemt ze alle tijd om te praten over het leven en de ideeën van de man met wie ze nooit één woord heeft gewisseld, maar die haar leven grondig heeft beïnvloed.
Het Object 1968
Twee rijen prikkeldraad
In 1968 werkte Andrej Sacharov in Het Object, een afgelegen nucleair onderzoekscentrum tussen akkers en bossen en omgeven door twee rijen prikkeldraad. Op 10 juli luisterde hij naar de radio, het was nadat hij zijn essay had uitgebracht. In zijn autobiografie schreef hij er over:
’10 juli […] ging ik naar de avonduitzending van de BBC luisteren (of van de Voice of America, ik weet het niet meer) en ik hoorde toen mijn naam noemen. Ze zeiden dat op 6 juli een Nederlandse krant een artikel had afgedrukt van het lid van de Academie van Wetenschappen van de USSR. A.D. Sacharov […].’
Sacharov had zijn essay geschreven, omdat hij begreep dat het moment aangebroken was dat hij zich als intellectueel openlijk moest uitspreken over de grote vragen van zijn tijd. Hij voelde zich als vader van de Sovjetwaterstofbom persoonlijk verantwoordelijk. Door zijn werk kende hij het totalitaire Sovjetsysteem en doorzag de gevaren van een leiding die zonder tegenspraak kan handelen. Eerder dat jaar had hij gehoord over de Praagse Lente. Hij had de opwinding, de hoop en het enthousiasme gevoeld over ‘het socialisme met een menselijk gezicht’. In de Sovjet-Unie gebeurde dat jaar ook iets opmerkelijks. Sacharov noemde het een soort mini-uitgave van de Praagse Lente. Nadat drie dissidenten veroordeeld waren, werden duizend handtekeningen opgehaald ter verdediging. Ongekend onder een verstikkend bewind.
Het essay van Sacharov kwam als een schok voor het Kremlin. Moskou zat niet te wachten op de schadelijke ideeën van een Sovjetwetenschapper met aanzien, die overeenkomsten zag tussen Stalin, de overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog, en Hitler. Die het kapitalisme, de ideologische vijand, niet afwees. Twee doodzondes. De autoriteiten verhinderden publicatie. Het essay kwam in de samizdat (het ondergrondse literaire circuit) terecht en ging rond binnen een klein publiek. De massa kreeg er niets van mee.
Maar het artikel vond wel zijn weg naar het buitenland en belandde bij de Nederlandse schrijver Karel van het Reve, op dat moment correspondent in Moskou. Sacharov in zijn autobiografie: ‘[…] ik wist niet dat een paar mensen al hadden geprobeerd het manuscript naar het buitenland door te spelen, via de correspondent van de Amerikaanse New York Times, maar deze weigerde het manuscript omdat hij bang was dat het om een falsificatie of een provocatie ging. Daarna werd het half juni door Andrej Amalrik (dissident en schrijver, FA) aan Karel van het Reve, de correspondent van een Nederlandse krant gegeven, ik geloof het Amsterdams Avondblad(bedoeld wordt Het Parool, FA).’
Zonder elkaar persoonlijk te kennen maakte Van het Reve Sacharov wereldberoemd. Het buitenland hoorde opeens een ander geluid uit het gesloten Sovjetblok. En niet van zomaar iemand. Maar van de vader van de Sovjetwaterstofbom, die in de Sovjet-Unie altijd met alle egards behandeld was. Na Het Paroolvolgde The New YorkTimes met een publicatie en pikte de rest van de wereld het op. ‘Ik kan me herinneren dat volgens de International Publishers Association de totale oplage van mijn stuk in de jaren 1968-1969 achttien miljoen was; daarmee stond ik op de derde plaats, na Mao Zedong en Lenin en vóór Georges Simenon en Agatha Christie’, schrijft Sacharov niet zonder trots.
Gorki 1980
Een agent bewaakt de voordeur
‘Het artikel veranderde Sacharovs leven totaal’, blikt Potapova terug. Van wetenschapper werd hij het humanitaire, verlichte geweten van het land. De mensen die het in de Sovjet-Unie niet eens waren met de machthebbers kregen een stem. In 1975 ontving Sacharov de Nobelprijs voor de Vrede. Hij mocht het land niet verlaten om de prijs in ontvangst te nemen.
In 1979 bekritiseerde Sacharov tegenover buitenlandse media de inval van de Sovjet-Unie in Afghanistan. Zijn uitspraken wekten opnieuw de woede van de Sovjetleiders en het Kremlin zette hem in januari 1980 samen met zijn vrouw op het vliegtuig voor een enkele reis naar Gorki, zijn verbanningsoord. Hij kwam terecht in een vierkamerappartement in een buitenwijk van de stad. Gorki (vernoemd naar de Russische schrijver Maksim Gorki en sinds 1990 Nizjni Novgorod geheten) is verboden voor buitenlanders vanwege de aanwezigheid van militaire industrie. Het Kremlin had geen zin in pottenkijkers, dus geen journalist kon hem bezoeken. Een telefoon kreeg hij niet. Een agent bewaakte de voordeur en buiten hield de KGB, de geheime dienst, de wacht. Telkens wanneer Sacharov zijn appartement verliet, werd hij geschaduwd door KGB-agenten. In zijn auto werd hij gevolgd, vaak zelfs door twee wagens, waarbij ze probeerden hem te intimideren. ‘Soms probeerden ze ons bang te maken door een situatie te creëren die weleens op een ongeluk zou kunnen uitlopen,’ schrijft Sacharov er later over in zijn autobiografie.
In de flat waar Sacharov kwam te wonen, woonde ook de tiener Ljoebov Potapova. In de dagen voor Sacharovs komst verschenen er politieauto’s bij het flatgebouw, vertelt ze. De bewoners vermoedden dat er iets bijzonders stond te gebeuren. Eenmaal gearriveerd, drong tot hen door wie er in het appartement op de begane grond kwam wonen. ‘We kenden hem van gezicht. Andrej Dmitrijevitsj was natuurlijk een bekend fysicus. Maar waarom hij in onze flat trok, wisten we niet.’
‘Van anderen die naar buitenlandse radiozenders luisterden, hoorde ik waarom Sacharov in Gorki verbleef’, vertelt de latere directeur van het Sacharov-museum verder. ‘Maar ik was niet met hem bezig. Ik was achttien jaar. Het was mijn eerste studiejaar en ik was bezig nieuwe vrienden te maken.’ Ze kwam hem weleens tegen bij de ingang van de flat, maar ze wisselden geen woord met elkaar. ‘Hij begreep dat hij niet tegen ons moest praten. Daarmee zou hij ons in gevaar brengen. Wij zagen ook in dat we beter niets tegen hem konden zeggen. Over zijn opvattingen wisten we niets. Daarover werd niet veel gesproken. Samen met andere studenten vroegen we onze docent politieke economie waarom Sacharov in ballingschap zat. Hij zei: ‘Ik weet het niet, en ik raad je aan het niet te weten.’
Gorki 1986
‘Goedemiddag, u spreekt met Gorbatsjov’
Op 15 december 1986 in de avond werd er aangebeld bij Sacharov. Twee monteurs, in gezelschap van een KGB-agent, begonnen een witte telefoon te installeren. ‘Morgen wordt er tegen tienen gebeld’, zei de KGB’er bij het weggaan. Net toen Sacharov de volgende dag op het punt stond brood te halen, ging om drie uur de telefoon.
‘Goedemiddag, u spreekt met Gorbatsjov.’
‘Goedemiddag’, reageerde Sacharov.
‘U krijgt de mogelijkheid terug te komen in Moskou’, meldde Gorbatsjov, ‘het decreet van het presidium van de Opperste Sovjet zal worden herroepen.’
Twee dagen later namen Sacharov en zijn vrouw de trein naar de hoofdstad. De vrijlating paste binnen een vrijere Sovjet-Unie onder leider Michail Gorbatsjov. In Moskou zette Sacharov zich in voor het verminderen van het aantal raketten in Europa. Hij pleitte voor het verkleinen van het Sovjetleger en wees op de gevaren van kernenergie. In maart 1989 werd hij gekozen tot gedeputeerde, maar datzelfde jaar nog overleed hij op 14 december. De bevolking bewees hem massaal de laatste eer. Twee jaar later wordt in zijn voormalige flat in Nizjni Novgorod het Sacharov-museum geopend.
Nizjni Novgorod 2018
‘Wat is belangrijker?’
‘De jaren na de val van de Sovjet-Unie in 1991 waren een moeilijke tijd’, herinnert de huidige directeur van het museum zich. ‘Ik gaf wiskundeles op een school, maar kreeg mijn salaris niet uitbetaald.’ In 1991 is Nizjni Novgorod niet meer afgesloten voor buitenlanders. ‘Rusland opende zich. Er werd over van alles geschreven. Er kwamen allerlei boeken en tijdschriften op de markt. Ik leerde meer en meer over de geschiedenis van Sacharov. Toen zag ik in 1993 een vacature als caissière in het museum en werd aangenomen. Daarna werkte ik er als gids, onderzoeksassistente, hoofdconservator en sinds 2000 ben ik directeur. In de eerste jaren kwamen hier talloze bezoekers. Zelfs zijn voormalige bewakers kwamen kijken hoe Sacharov had geleefd.’
Nu rijden bussen niet meer af en aan naar het Sacharov-museum. Per jaar ontvangt het slechts tweeduizend bezoekers. Op scholen krijgen de kinderen niets over hem mee. De herinnering aan Sacharov raakt versleten. ‘Russen van boven de veertig jaar, opgegroeid in de Sovjet-Unie, bewonderen zijn werk als wetenschapper, maar vinden hem een slecht politicus’, zegt Potapova. ‘Maar zijn essay is met de huidige relatie tussen Rusland en het Westen nog altijd van waarde. Al zijn er verschillen tussen toen en nu’, benadrukt ze. ‘De huidige wereldleiders kunnen leren van Sacharovs oplossingen’, vindt Potapova, omdat hij over nationale belangen heenstapte en opkwam voor de belangen van de mens. Want: ‘Wat is belangijker? De mensheid of je eigen land?’, vraagt ze retorisch. ‘Deze vraag is actueler dan ooit. Helaas denken politici niet in de geest van Sacharov.’
De kerngeleerde benadrukte vijftig jaar geleden het belang van militair evenwicht. Geen land moet superieur zijn aan de ander. De verleiding zou dan te groot worden om een aanval uit te voeren. En juist hierover uit Poetin geregeld zijn frustraties over in de relatie met het Westen. Sacharov hechtte ook veel belang aan Intellectuele vrijheid, die stelt de bevolking in staat om machthebbers te controleren en te beoordelen en zorgt voor frisse en nieuwe ideeën.
‘Je moet vrij kunnen denken zonder druk’, beklemtoont Potapova. ‘Als mensen open over problemen praten, leidt dat tot oplossingen. Dan hoef je niet de wapens op te nemen. In Rusland is er meer individuele vrijheid dan tijdens de Sovjet-Unie, maar volledige vrijheid is er niet. Kijk maar naar de moord op Boris Nemtsov (de in 2015 vermoorde politicus en Poetin-criticus, die in de jaren negentig gouverneur was van nota bene de regio Nizjni Novgorod, FA).’ Dan neerslachtig: ‘Het is nog steeds niet duidelijk wie de opdracht heeft gegeven. De hoogste politici zouden zich moeten bezighouden met het onderzoek en niet zwijgen. Sacharov was hier niet blij mee geweest.’
Een nieuwe Sacharov ziet Potapova niet. ‘Niemand heeft zulke hersenen. Hij zag de problemen in een keer, waar wij tien stappen voor nodig hebben. In Rusland is er niemand met zo’n visie. Geen enkele wereldleider heeft die. Wij hebben er een nodig.’
In het museum, gefinancierd door de lokale autoriteiten, is alles erop gericht om de erfenis van Sacharov en zijn ideeën te bewaren en te verspreiden. Als kroon op het museum staat in de woonkamer de witte telefoon, de originele, die Sacharov verloste uit zijn verbanning. Potapova voelt zich verbonden met de kernwetenschapper. ‘Natuurlijk was het heel interessant geweest als ik met Sacharov had kunnen praten. Maar toen was het onmogelijk. Het hele bewakingssysteem, de bewaker bij de ingang, die niemand binnen liet... Het was duidelijk dat je geen gesprek met hem kon hebben. Je kunt spijt hebben dat je niets hebt gedaan, hoewel je het wel had gekund. Maar in deze situatie kon ik Sacharov niet spreken, dus ik kan er geen spijt van hebben.’
Dit artikel is naast een interview met Ljoebov Potapova gebaseerd op gesprekken met Marina Sjajchoetdinova , hoofdcurator van het Sacharovmuseum in Nizjni Novgorod en Sergej Loekasjevski, directeur van het Sacharovcentrum in Moskou. Daarnaast is er gesproken met Dmitri Soeslov, universitair hoofddocent aan de Faculteit der Economische Wetenschappen en Internationale Betrekkingen op de Hogeschool van Economie in Moskou en programmadirecteur van Valdaj, een discussieclub en denktank. Tevens is er geput uit ‘Mijn leven’, de autobiografie van Andrej Sacharov.
