Echt gepraat over het communistisch verleden wordt er in veel Oost-Europese landen nog steeds niet. Helden zijn vereerd, musea en monumenten opgericht, maar er zijn nog steeds veel taboes. Zo ook in Tsjechië, waar nauwelijks gesproken wordt over het dagelijks leven tijdens het communistische regime. Het Iron Curtain Project ging in samenwerking met het Tsjechische radiostation Český Rozhlas en documentairemaker Brit Jensen op zoek naar verhalen die mensen nooit eerder durfden te vertellen.

Na oproepen op de radio en sociale media stuurden tientallen mensen (soms anoniem) hun verhaal in. Indrukwekkende verhalen vol boosheid, onverwerkt verdriet, schaamte, maar ook  humor. In samenwerking met radiomakers, animatoren en theatermakers verwerkten wij hun brieven tot prachtige animaties, een toneelstuk en tekst. Lees, bekijk en beluister ze hier.

Hoe vind je verhalen die mensen weggestopt hebben in een doos om die nooit meer open te doen? En waarom zou je juist die verhalen publiek willen maken? Om met die laatste vraag te beginnen: het is moeilijk een samenleving te wortelen in een bodem vol onverwerkt verleden. Leren van het verleden kan alleen - het is een open deur - als dat verleden gekend wordt en doorgegeven aan latere generaties. 

In Nederland kwam de verwerking van de Tweede Wereldoorlog pas in de jaren zestig op gang. Voor de getuigenissen van Nederlanders die meewerkten met de Duitsers; de verhalen van NSB-ers; de debatten over hoe het kan dat zoveel Joden weggevoerd zijn, is pas de laatste jaren plek ingeruimd in de collectieve geschiedschrijving. Een indeling in zwart en wit is makkelijk te maken, maar juist dat grijze gebied is belangrijk. Wat als mensen niet goed én niet slecht zijn? 

In veel Oost-Europese landen is dit grijze gebied nog onontgonnen. Niet verwonderlijk, want het verleden is nog pas zo kort achter de rug. Jazeker, de helden van de revolutie worden vereerd (en soms al weer verguisd), de daders uit het communistische systeem zijn gestraft of ontkomen. Wat deden gewone mensen? Ze werden gedwongen om lid te worden van de communistische partij, om mee te werken met de geheime dienst, soms verraadden ze zelfs hun eigen buren. Uit opportunisme, lijfsbehoud of idealisme. Begrijpelijk? Goed te praten? Misschien... Maar hoe dan ook vallen daden alleen te begrijpen wanneer je je echt probeert in te leven in de ander. En wanneer er mensen bereid zijn hun verhaal te vertellen, mensen die zo dapper zijn om ook hun minder heldhaftige kanten te delen.

In samenwerking met de Deense documentairemaker Brit Jensen, die al jaren in Tsjechië woont en werkt, gingen we op zoek naar verhalen die mensen nooit eerder durfden te vertellen. En dat viel -het zal u niet verbazen- niet mee. Dagelijkse oproepen op de radio leverden aanvankelijk weinig op. Onze vraag naar onvertelde verhalen bleek te moeilijk, te pijnlijk misschien. Toch hebben we een gevoelige snaar geraakt. Nadat een aantal discussieprogramma’s aandacht aan de thematiek besteedden en Brit Jensen voorzichtige gesprekken voerde met tientallen mensen begonnen de verhalen, brieven en telefoontjes binnen te druppelen. 'Praten lucht op', verzuchtte een van de geïnterviewden.

Op deze pagina presenteren wij de resultaten van ons onderzoek, in het najaar zullen er nieuwe verhalen bij komen. Het landelijke Tsjechische radiostation Český Rozhlas zal een deel ook uitzenden.